ตำนานพระร่วงกับนางคำ

ข้อมูลเบื้องต้น

เรื่องราวความรักระหว่างพระร่วงและนางคำซึ่งเป็นสาวงามในสมัยนั้น พระร่วงหรือนายร่วงในขณะนั้นได้พบกับนางคำกำลังเล่นน้ำที่แก่งหลวง (อยู่ในพื้นที่ตำบลเมืองเก่า อำเภอศรีสัชนาลัย) พระร่วงติดตาต้องใจนางคำอยากได้นางคำเป็นภรรยา นางคำจึงบอกให้พระร่วงสร้างสะพานข้ามแก่งหลวง พระร่วงจึงใช้วาจาสิทธิ์เนรมิตสะพานให้ทันที แต่นางคำกลับวิ่งข้ามสะพานหนีไป เพราะตกใจรูปร่างอันใหญ่โตของพระร่วง ซึ่งพื้นที่ตรงนั้นได้กลายเป็นบ้านหนองข้ามหรือหนองขามในเวลาต่อมา

ด้วยหลงเสน่หาต่อนางคำอย่างมากพระร่วงจึงวิ่งตามนางคำไปซึ่งผ่านบริเวณที่มีตอไม้มากและได้สะดุดตอไม้ล้มลง บริเวณนั้นจึงกลายเป็นที่มาของบ้านแสนตอ แต่ยังคงไม่ละความพยายามยังเดินค้นหานางคำต่อไปจนเหนื่อยล้าที่ไล่ตามนางคำไม่ทันจนถึงกับต้องนั่งคุกเข่าก่อนที่จะลุกขึ้นไล่ตามนางคำต่อจนกลายเป็นที่มาของบ้านคุกซึ่งมีที่มาจากคุกเข่ามิใช่คุกตะรางเหมือนที่หลายคนเข้าใจ  และพระร่วงได้เดินตามหานางคำต่อไปแต่ไม่เจอนางคำจึงเกิดความเศร้าโศกและร้องไห้เสียใจเพราะคิดถึงนางคำจนเสียจริตบริเวรนั้นจึงกลายเป็นที่มาของบ้านสารจิตร

ต่อมาเมื่อพระร่วงตามหานางคำจนพบ นางคำได้ออกอุบายโดยการชวนพระร่วงดำนาแข่งกัน ถ้าพระร่วงดำนาชนะนางคำจะยอมแต่งงานด้วย แต่ถ้าพระร่วงแพ้ต้องเลิกยุ่งเกี่ยวกับนาง พระร่วงตอบตกลงและนัดแนะวันแข่งขันดำนา เมื่อถึงวันแข่งขันพระร่วงก็แต่งตัวด้วยเสื้อผ้าสวยแล้วมายืนดูนางคำดำนาฝ่ายเดียวจนนางคำเกือบจะดำนาเสร็จโดยไม่มีทีท่าว่าพระร่วงจะเริ่มดำนาเลย นางคำแปลกใจมากจึงตะโกนถามพระร่วงว่าเมื่อไรจะลงมือดำนาสักที

พระร่วงได้ฟังดังนั้นก็จึงตะโกนตอบนางคำไปว่า “เอาล่ะ ต่อไปนี้ข้าจะดำนาแล้วนะ เอ้านาจงเต็มไปด้วยต้นกล้าทั้งแปลงเดี๋ยวนี้” ด้วยวาจาสิทธิ์ของพระร่วง ต้นกล้าก็กลับงอกงามขึ้นเต็มท้องนาในทันที นางคำเห็นเช่นนั้นจึงตกใจมาก จึงตะโกนต่อว่าพระร่วงว่าเป็นคนขี้โกง แต่พระร่วงไม่สนและทวงสัญญา นางคำก็บ่ายเบี่ยงโดยอ้างว่าไม่เห็นพระร่วงลงมือดำนาเองเลย จะชนะได้อย่างไร

นางคำจึงวิ่งหนีขึ้นไปแอบในถ้ำบนภูเขา แล้วนำผ้าถุงมาปิดปากถ้ำไว้ เพื่อไม่ให้พระร่วงเข้าไปในถ้ำ เพราะหากลอดผ้าถุงจะทำให้อิทธิฤทธิ์ของพระร่วงเสื่อม พระร่วงพยายามอ้อนวอนให้นางคำออกมาจากถ้ำเท่าไร ๆ ก็ไม่เป็นผล จึงสาปให้นางคำอยู่ในถ้ำตลอดไป ด้วยเหตุนี้ชาวบ้านจึงเรียกภูเขาลูกนั้นว่า เขานางคำ ตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา

ซึ่งตำนานของพระร่วงนางคำในแต่ละพื้นถิ่นยังมีรายละเอียดปลีกย่อยที่แตกต่างออกไปตามการบอกเล่าที่สืบต่อกันมา อาทิเช่น บางตำนานเล่าว่าที่มาของหนองจระเข้ซึ่งเป็นแหล่งน้ำขนาดใหญ่ของตำบลสารจิตรนั้นก็มีที่มาจากการที่พระร่วงเสกจระเข้ให้คอยเฝ้านางคำเอาไว้ไม่ให้ลงจากถ้ำ เป็นต้น